Waarom werk tegenwoordig zo saai is

Een van de belangrijkste redenen waarom modern werk zo saai is, is dat we elke dag min of meer hetzelfde moeten doen. We moeten specialisten zijn. Terwijl we (diep in ons hart) veel meer voldoening zouden vinden als we veelzijdige, oneindig nieuwsgierige generalisten mochten zijn.

Om de oorsprong van onze rusteloosheid te begrijpen moeten we terug naar onze kindertijd. Als kind mocht je van alles doen. Op een en dezelfde zaterdagochtend trok je een extra trui aan en deed je alsof je een poolreiziger was, werd je architect die huisjes met Lego bouwde, was je een rockster die een nummer over cornflakes maakte en een uitvinder die vier stiften aan elkaar lijmde om sneller te kunnen inkleuren. Minutenlang was je een reddingswerker om daarna als piloot op magnifieke wijze een vrachtvliegtuig te landen op het vloerkleed in de gang. Je voerde een levensreddende operatie uit op een gebreid konijn, waarna je als souschef hielp bij het maken van de lunch.

Ieder ‘spelletje’ had het begin van een carrière kunnen zijn. En toch beperken we ons in ons echte leven tot één enkele optie, die we dan vijftig jaar volhouden. Alleen zijn we zoveel meer dan dat wat de werkende wereld van ons vraagt. In zijn lied ‘Song of Myself’ (uit 1855) bracht de Amerikaanse dichter Walt Whitman onze veelzijdigheid mooi tot uitdrukking: ‘I am large, I contain multitudes’. Hiermee bedoelde hij dat er oneindig veel interessante, aantrekkelijke en haalbare versies van onszelf zijn en dat er evenzoveel manieren zijn waarop we kunnen leven en werken. Maar in de tijdspanne van ons leven kunnen we slechts enkele hiervan volledig ontwikkeld tot ontwikkeling brengen. Het is dan ook geen wonder dat we ons vaak maar al te goed bewust zijn van onze onvervulde lotsbestemmingen en dat we af en toe gebukt gaan onder het legitieme idee dat we best succesvol hadden kunnen zijn met een andere carrièrekeuze.

Het is niet onze schuld dat we geen uitdrukking kunnen geven aan onze ‘veelheid’. De moderne arbeidsmarkt laat ons geen andere mogelijkheid dan ons te specialiseren. We kunnen niet één middag in de week piloot zijn, twee dagen per maand boomchirurg, ’s avonds singer-songwriter én daarnaast deeltijds werken als politiek adviseur, loodgieter, modeontwerper, tennisleraar, reisorganisator en ook nog eens een klein Libanees restaurant runnen.

De redenen dat we al die verschillende banen niet kunnen hebben, werden voor het eerst uitgewerkt aan het eind van de 18e eeuw door de Schotse filosoof Adam Smith. In The Wealth of Nations schreef Smith over ‘de verdeling van werk’. Die verdeling vergroot de collectieve productiviteit gigantisch. In een maatschappij waar iedereen alles doet, worden slechts een kleine hoeveelheid schoenen, huizen, spijkers, graan en wagenwielen geproduceerd. Niemand is ergens bijzonder goed in. Maar wanneer mensen zich specialiseren in één klein onderdeel (klinknagels, spaken of touw maken, metselen, etc.) worden ze veel sneller en efficiënter in hun werk. Het collectieve niveau van productie wordt significant verhoogd. Door onze inspanningen te focussen verliezen we het plezier van veelzijdigheid, maar wordt onze maatschappij in haar geheel welvarender en beter voorzien van de benodigde goederen. Het is een eerbetoon aan de wereld die Smith had voorspeld dat we nu functietitels hebben als senior marktetingcommunicatie-professional, backend-ontwikkelaar, beroepsonderwijs-administrator, functioneel applicatiebeheerder, intake-en-triageclinicus, onderzoekscentrum-manager, adjunct-directeur risicomanagement of bijzonder transportcoördinator. Het zijn, met andere woorden, kleine tandwielen in een gigantische efficiënte machine. Hoewel we dus veel rijker zijn geworden, verlangen we er heimelijk naar onze talrijke mogelijke zelven te verwezenlijken.

Eén van de meest intelligente en doortastende lezers van Adam Smith was de Duitse econoom Karl Marx. Marx was het volledig eens met de analyse van Smith: specialisatie had de wereld getransformeerd en bezat de revolutionaire kracht om individuen en naties te verrijken. Hij verschilde echter met Smith van mening over de wenselijkheid van deze ontwikkeling. We maken onszelf zeker welvarender door ons te specialiseren, maar we verdoven onze levens en laten onze talenten verpieteren. In de omschrijving van zijn utopische communistische maatschappij legde Marx grote nadruk op het idee dat iedereen vele verschillende banen zou hebben. Er zouden hier geen specialisten zijn. In een scherpe reactie op Smith schreef hij:

In de communistische maatschappij… heeft niemand één exclusief werkterrein, maar kan eenieder zich verwezenlijken op elk terrein dat hij wenst… daardoor ben ik in staat om vandaag één ding te doen en morgen iets anders. Om ’s ochtends te jagen, ’s middags te vissen, ’s avonds vee te hoeden en na het eten een kritiek te schrijven… zonder ooit jager, visser, herder of criticus te worden.
– Karl Marx (1846)

Het is een prachtige, maar volstrekt onrealistische droom. We hebben er collectief voor gekozen om het financiële belang van werk belangrijker te vinden dan de vraag of wij het interessant vinden. Een sombere maar tegelijkertijd troostrijke gedachte. Want ook al is onze professionele inperking soms moeilijk te verdragen, het feit dat wij deze collectief dragen geeft ons een merkwaardige waardigheid. Deze inperking geldt namelijk net zo zeer voor de directeur als voor de stagiair, voor de kunstenaar als voor de accountant. Ieder van ons heeft allerlei mogelijkheden om geluk te ervaren de rug toe moeten keren. Dit soms pijnlijke of verdrietige besef maakt ons onderdeel van het gemeenschappelijke lot van de mensheid. We kunnen met grote zekerheid stellen dat wij, ongeacht het beroep dat wij uitoefenen, allerlei aspecten van ons potentieel niet zullen ontwikkelen vanwege de voordelen van focus en specialisatie.

Dit is een vertaling uit The Book of Life, het brein en de bibliotheek van The School of Life.