Je kunt jezelf niet als een puzzel oplossen. Toch moet je het blijven proberen

“Ken jezelf!” Het is misschien wel de meest gehoorde kreet in de filosofie en de psychologie. Op de simpele vraag “Wat is het ‘zelf’?” zijn volledige vakgebieden opgetuigd. Een coach zal je zodra je de praktijk binnenloopt adviseren om op zelfonderzoek te gaan. Maar vraag zes “zelf”-experts wat dat “zelf” dan is, en ze zullen je allemaal wat anders vertellen. Wie zijn wij wel niet, om te denken dat we onszelf kunnen kennen? En heeft het echt zin om het te proberen?
 

The hard problem of consciousness

Het “ik” heeft overduidelijk iets te maken met ons “bewustzijn”. Maar zodra we na gaan denken over wat bewustzijn is, stuiten we op een eeuwenoud filosofisch probleem. De filosoof en cognitief wetenschapper David Chalmers noemde het in 1986 “The hard problem of consciousness”. Dat moeilijke probleem van bewustzijn. Waarom en hoe ervaren we eigenlijk? Zouden we niet prima functioneren zonder al die emotionele, mentale en morele aanwezigheid die we, naast ons lichaam, het “ik” noemen?

Volgens Chalmers is dit wetenschappelijk gezien een onoplosbare puzzel. Je kunt namelijk prima een scan maken van iemands hersenen. Dan kun je waarschijnlijk de mentale processen die je tegenkomt beschrijven als een soort klokwerk dat een proces afwerkt van logisch op elkaar volgende stappen. Je kunt een verband tussen je hersenen en je eigen ervaring aantonen. Maar niemand kan uitleggen hoe dat verband precies werkt; hoe die ervaring tot stand komt. En niemand kan vertellen hoe dat bewustzijn impact kan hebben op de fysieke wereld. Chalmers bepleit dat dit ook nooit bekend gaat worden, omdat je het bewustzijn niet in stukjes kunt knippen, zoals dat met hersenen wel kan. Het is er, of het is er niet.

Zodra we onszelf willen begrijpen, stuiten we op vraagstukken die ons begrip te boven gaan. We begrijpen niet hoe we überhaupt “bewust” over onszelf kunnen nadenken en zo’n zoektocht kunnen ondernemen. We snappen ook niet hoe dit bewustzijn zich verhoudt tot de fysieke bouwblokken van het “ik”, zoals je lichaam en je genen. Om toch verder te gaan, laten we dat bewustzijn even links liggen. We gaan onszelf, zoals wetenschappers doen, even bestuderen als een object.

Wat levert de studie van jezelf als object dan op?

Om die complexe taak even heel simpel af te schilderen: jezelf zien als object houdt in dat je jezelf vanaf een afstandje bekijkt. Wetenschappers ontwikkelen daar continu allerlei slimme trucjes voor zoals hersenscans, bloedonderzoek, vragenlijsten en kansberekening. Er zijn in de afgelopen decennia allerlei onderzoeksvelden gegroeid die zich direct of indirect bezighouden met wie wij als mensen precies zijn. Genoeg informatie om uit te putten.

Hoe al die onderzoeksresultaten in elkaar passen, is alleen niet te bevatten. Vormen ze een geheel dat ons “zelf” is? We weten het niet. Neem het voorbeeld van hoe goed je je aanpast aan groepen. Dat is echt zo’n onderwerp dat verwantschap vertoont met de fundamentele vraag “wie ben ik?”. Want een aso, dat ben je of dat ben je niet. Toch?

We werpen een korte blik op het curieuze geval van Phineas Gage. Gage was een rustige, sociale spoorwerker in de 19e eeuw in Amerika, die na een ernstig ongeluk flinke hersenschade opliep. Hij overleefde het, maar zijn persoonlijkheid was plots totaal veranderd. Collega’s omschreven hem nu als roekeloos en onaangepast, en zijn eigen vrienden herkenden hem niet meer terug.

Het geval van Gage, hoewel historisch waarschijnlijk behoorlijk overdreven, wees wetenschappers erop dat het functioneren van bepaalde hersengebieden invloed heeft op wie je bent. En dat blijkt hout te snijden: de impact van bepaalde types hersenschade op bijvoorbeeld crimineel gedrag is later ook in grote onderzoeken aangetoond. Je zou het van jezelf niet denken, maar je kunt dus door een ongeluk plotseling een stuk onaardiger worden.

Maar dan. In zijn boek Intimiteit schrijft hoogleraar klinische psychologie Paul Verhaeghe een uitgebreid betoog over hoe je karakter tot stand komt. Hij kijkt daarbij bijvoorbeeld specifiek naar allerlei onderzoeken over mensen die in de gevangenis belandden. Wat blijkt? Er is een sterk verband tussen je opvoeding en de invloed van je omgeving op je karakter. Hoe zat dat dan met die hersenen?

Zo zijn er talloze factoren, die, als je het de experts vraagt, een vormende invloed op je persoonlijkheid hebben. Je genen, de emoties die je ervaart of welke talen je allemaal spreekt. Als je diep genoeg duikt in de vraag wat je persoonlijkheid vormt, dan komen er steeds meer puzzelstukjes bij. Hoe je met al die informatie een coherent “zelf” opbouwt, blijft de vraag.

De eindeloze lifehacks

Toch is het zinvol om te proberen de puzzel te leggen. Allereerst zitten er praktische voordelen aan het bestuderen van de diverse facetten van onszelf. Vat dat breed op: doordat we als mens ons lichaam hebben uitgeplozen, leerden we medicijnen maken. Door de fundamenten van onze eigen logica in kaart te brengen, hebben we computers ontwikkeld. Door ons gevoel voor rechtvaardigheid serieus te nemen, ontwikkelden we de ethiek, die ons helpt om een stabiele en vredelievende maatschappij om te bouwen. De lifehacks die we opdoen door onszelf steeds op nieuwe manieren te bekijken, zijn duizelingwekkend.

Welk Harry-Potter-personage ben jij?

Voor een goede omgang met anderen is zelfkennis nodig. In het ontwikkelen van je relaties, helpt zelfkennis je betere keuzes te maken. Het zorgt ervoor dat je geen dromen najaagt die eigenlijk niet van jou zijn of dat je onbewust in schadelijke patronen vervalt.

Want wat dat “zelf” ook moge zijn, het is hét centrale element in ons leven. Dat verhoudt zich per definitie de hele dag tot allemaal andere zelven. Kennis over wie je bent, is niet compleet als je niet weet hoe jouw “zelf” zich verhoudt tot je vrienden, collega’s en familieleden. Ook zij zijn een rijke bron van informatie.

Om de puzzel nog ingewikkelder te maken: de vraag is dus niet alleen wie je als “bewustzijn” of als “mens” bent, maar ook hoe je wel en niet uniek bent. Hoe je je talenten aan laat sluiten bij de maatschappij. En om de een of andere reden, trekt die vraag altijd de aandacht. Het is niet voor niets dat vragenlijsten over welk Harry-Potter-personage je bent, leuk blijven om in te vullen.

Voorbij je comfortzone op avontuur

Je kunt het ook nog eenvoudiger bekijken. Het ontwikkelen van zelfkennis is een fijne, creatieve bezigheid waar je genot uit haalt. Door bijvoorbeeld te spelen met je eigen comfortzone, doe je niet alleen bruikbare inzichten op, maar ook nieuwe ervaringen.

Je zet jezelf ertoe om een spannende presentatie te geven. Dan dwing je jezelf dat proces te beleven. Het hoeft niet altijd leuk te zijn, je kunt een flater slaan, maar je ervaring is in elk geval nieuw. Je verlegt een grens en leeft op het scherpst van de snede. De drang naar zelfkennis helpt je op die manier om meer uit het leven te halen.

Naar wie moet ik luisteren?

Er zijn genoeg redenen te bedenken om die ontdekkingstocht naar wie je echt bent met goede moed aan te blijven gaan. Zelfs als je weet dat je er nooit helemaal uit gaat komen. Uitvogelen wie je bent, is een bezigheid die je leven makkelijker maakt om te leven, en fijner om te ervaren. Het helpt je relaties te verbeteren. Misschien leef je er zelfs langer door!

Maar als je straks verder scrolt naar een andere pagina of een andere site, of over gaat op de orde van de dag, wat er hierna ook voor je volgt, zal een ding zichzelf gaan uitwijzen. Wij kunnen duizend argumenten noemen waarom je de puzzel van jezelf telkens opnieuw aan zou moeten gaan. We kunnen het framen als iets noodzakelijks, of als iets leuks, iets egoïstisch of iets guls. En daarbij verstrengeld raken in onze eigen definities. Maar uiteindelijk is er maar een persoon die bepaalt of de puzzeltocht door jezelf iets voor je is.