Ayahuasca: de liaan die mensen helpt te transformeren

In de jungle van de Zuid-Amerikaanse amazone groeit een liaan die al eeuwenlang door sjamanen wordt gebruikt voor therapeutische doeleinden. Ook in ceremonies in Nederland neemt het gebruik van deze plant, die in drankvorm ayahuasca wordt genoemd, sinds de eeuwwisseling toe. Waar komt deze belangstelling vandaan? In de reeks Experts over spirituele ervaringen spreken we hoogleraar André van der Braak over ayahuasca. In aanloop naar deze reeks vertelt hij ons alvast over de transformatieve eigenschappen van de thee.

Je zou het soms vergeten, maar het woord religie, afkomstig uit het Latijn, betekent van oorsprong: ‘opnieuw verbinden’. Dat is precies waarom zenleraar en hoogleraar comparatieve filosofie van de religie André van der Braak diverse moderne vormen van ayahuascagebruik bij de religies indeelt. Niet dat iedereen die ayahuasca gebruikt direct religieus te noemen is, sommige mensen gebruiken de substantie puur recreatief, of juist medisch. Het kan namelijk helpen bij depressie, verslaving, post-traumatische stress of anorexia.

Van het oosten naar het zuiden

“Vooral de spirituele benadering van ayahuasca heeft mijn belangstelling,” Vertelt Van der Braak in de koffiehoek van zijn faculteit aan de VU. “Vroeger gingen de backpackers naar Nepal op zoek naar verlichting. Ze wilden een goeroe ontmoeten. Vandaag de dag gaan ze naar Peru of naar Brazilië, en willen ze één worden met de natuur en misschien een sjamaan ontmoeten of meedoen met een sjamanistisch ritueel.” De amazone is een hotspot geworden voor spirituele ontdekkingsreizigers. “Er heeft een verschuiving plaatsgevonden van het oosten, naar het zuiden.”

De opleving van de spiritueel gedreven interesse voor ayahuasca uit het westen is volgens Van der Braak grotendeels te verklaren door de transformatieve eigenschappen van de ayahuasca-thee, die uit een mix van diverse plantsoorten getrokken wordt. “Ik denk dat er een heel wijdverbreid besef is dat de oude manier van dingen doen, tegenover de wereld staan, niet meer werkt. Dat we een manier moeten vinden om de gezondheid van de ‘planeet’ voorop te stellen,” legt hij uit. “Mensen zijn op zoek naar verbinding met de natuur, met de wereld, met andere mensen, met de dieren, met planten. Met het hele weefsel eigenlijk. Het hele web. En dat is niet het soort transformatie dat je in je hoofd kan maken. Het is niet alleen maar eraan denken. Er moet tot in je cellen iets veranderen. Het is ook iets heel fysieks.”

Transformeren op allerlei niveaus

Die fysieke impact van ayahuasca kan allerlei onprettige vormen aannemen. Zo zijn reacties als gapen, krampen, huilen, hallucinaties of zelfs overgeven en diarree tijdens de ceremonies heel gebruikelijk. “Dat zijn allemaal manieren om iets te schonen”, vertelt Van der Braak. “om je lichaam door te spoelen”. De thee wordt ook weleens in verband gebracht met overlijdens, maar een verband tussen zuivere ayahuasca is noch in de rechtszaal, noch in wetenschappelijke studies aangetoond: er lijkt sprake te zijn van de verwerking van extra substanties in de thee. Voorzichtigheid is dus wel geboden: in de Zuid-Amerikaanse ayahuasca-ceremonies zijn altijd experts aanwezig.

Volgens Van der Braak blijft de transformatie niet bij het fysieke, maar gebeurt er ook veel op het mentale, het emotionele en het spirituele vlak. “Vaak is het een beetje lastig om die verschillende niveaus te onderscheiden. Het gebeurt vaak op meerdere lagen tegelijk.” Van der Braak doelt daarbij niet alleen op een individuele transformatie: “De mensen binnen de ceremonie ervaren een soort resonantie met elkaar. Een soort saamhorigheid, en verbinding. Maar de transformatie vindt ook daarbuiten plaats. Het idee is dat ayahuasca je vermogen doet groeien om jezelf te verbinden met andere elementen van het weefsel. Alsof je als het ware meer contactpunten krijgt om ingeplugd te raken. Je bent op allerlei verschillende niveaus meer in staat tot intimiteit en verbinding en contact.”

In dienst staan van de planeet

Dat laatste begint te verklaren hoe het kan dat mensen het gebruik van een inmiddels illigale drug zien als een weg om de planeet te redden. “Wat ons vaak verhindert om een goed instrument te zijn voor een betere wereld,” legt Van der Braak uit, “is onze preoccupatie met ‘ik’ en ‘mij’ en ‘mijn’. ‘Mijn leven, mijn agenda.’ Zelfzuchtigheid. Wij hebben onszelf aangeleerd om een ego te ontwikkelen, zodat we brede en heldere keuzes kunnen maken. Alleen het probleem is dat dat vaak met allerlei patronen is verstrengeld die niet zo behulpzaam zijn. Het is net alsof het ego is overwoekerd met allerlei onkruid. Waardoor het je ook enorm afremt. En het idee is dat als je dat opruimt, dat het optimaal kan functioneren. Dan is het ego functioneel. Dan ben je eigenlijk meer beschikbaar om bij te dragen aan een betere wereld.”

De kortetermijneffecten van ayahuasca zijn bekend. Ze worden door wetenschappers op een vergelijkbare manier beschreven als die van meditatie en mindfulness. Toegenomen scherpte, euforie, liefde voor je omgeving en afgenomen stress. Van der Braak sprak mensen die zichzelf van buitenaf gingen bekijken. “Zo van ‘ja, daar zit dat jongetje. En hij is altijd zoveel tekortgekomen.’ Dat is heel inzichtgevend.”
Naar de langetermijneffecten is veel minder onderzoek gedaan. Tot nu toe zijn medische wetenschappers wel optimistisch over positieve effecten van regelmatig gebruik van de thee, vooral als het gaat om het omgaan met psychische problemen. “Inzicht alleen is niet genoeg,” vindt Van der Braak, “In de praktijk leidt inzicht niet altijd tot transformatie. Maar het is er wel een cruciaal fundament voor.”

“Ayahuasca wordt soms gezien als een leraar,” sluit Van der Braak af, terugkomend op de sjamanistische traditie. “Alsof er een intelligent wezen in zit dat je lessen geeft. Met leraren kun je één keer gaan voor een lezing, en denken: ‘nou, dat is een mooie lezing’, of je kunt een soort opleiding volgen. En dan ga je regelmatig, en dan ontvang je steeds lessen van de leraar, en dan krijg je misschien wel huiswerk mee om in je dagelijks leven toe te passen, bijvoorbeeld in de vorm van een inzicht over omgaan met mensen van wie je houdt. Of juist niet. Daar ga je dan mee aan de slag, en vervolgens check je weer in, en krijg je feedback en krijg je de volgende les. Op die manier is het eerder een school.”