Kunsttips – Op zoek naar echte natuur

Welke waarde hebben kunstwerken waar de natuur een prominente rol in speelt nu voor ons, in een tijd waarin onze relatie tot de natuur op z’n zachtst gezegd problematisch is? Wij schreven een stuk over deze ingewikkelde relatie. Als antwoord daarop, tippen De Kunstmeisjes speciaal voor ons vijf kunstenaars die je (opnieuw) van de bloemetjes en de bijtjes laten houden.

Wie kent het niet: het verlangen weer eens echt in de natuur te zijn? Vanaf een berg de grootsheid van de wereld te aanschouwen. Even weg zijn van al het menselijk lawaai en je opnieuw realiseren hoeveel kabaal vogels maken. Verbijsterd raken over hoe hoog bomen wel niet kunnen zijn. Je nietig voelen in vergelijking met de kracht van de zee.

Maar waar vind je eigenlijk ‘echte’ natuur? Geen enkel stukje Nederland is vrij van menselijke invloeden. Dijken houden het water tegen, bossen zijn aangelegd, dieren hebben oversteekplaatsen, de zee is tevens een opslagplek voor plastic.

Axel Hütte, Passo Sella, Italy, 2012, via AKINCI, Amsterdam

Onze verhouding met de natuur is in deze tijd altijd ambivalent. Zodra we erover nadenken, worden we twee verschillende kanten opgetrokken. In de eerste plaats de romantische kant op. Naar de natuur als het sublieme, als bron van wijsheid, als hersteloord voor ons lichaam en onze geest, als iets waar we naar willen terugkeren, ons mee willen verbinden, naar verlangen. We worden getrokken naar het verrassend fijne perspectief dat we als mens zo ongelooflijk klein zijn, dat onze dagelijkse sores er niet toe doet, omdat er zoveel meer is.

In de tweede plaats, en op hetzelfde moment, is er niet te ontsnappen aan de trekkracht van de onromantische, pijnlijke kant die het woord ‘natuur’ inmiddels altijd met zich meedraagt. Of we de term kennen of niet, we weten dat we ons in het Antropoceen bevinden; het geologische tijdperk waarin de invloed van de mens overal op aarde aanwezig is, en vaak vernietigend is.

We zijn zo klein als individu, we zijn zo machtig als soort. Hoe zorgen we dat we een constructieve houding kunnen innemen ten opzichte van deze gespletenheid? Dat we niet wegkijken en ook niet verblind raken?’

Jennifer Baichwal & Edward Burtynsky, uit de serie ‘Anthropocene: ‘Dandora Landfill #3, Plastics Recycling, Nairobi, Kenya’, 2016

Volgens De Kunstmeisjes hebben we hier het meest menselijke wat er bestaat nodig: kunst. Ze kozen vijf kunstenaars uit die je een reminder geven om de natuur te koesteren.

Elspeth Diederix

De Nederlandse Elspeth Diederix (1971) heeft van tuinieren een ware kunst gemaakt. Het zaadje werd in 2009 geplant, toen ze haar intrek nam in een atelier met een eigen tuin. In de vrije uurtjes van haar werk als kunstenaar deed ze een cursus tuinontwerpen en toen een hoveniersopleiding. Diederix’ relatie met de plantenwereld bleek twee kanten op te werken: de bloemen in haar tuin drongen haar kunst binnen. Inmiddels is ze beroemd om haar foto’s van bloemen en planten die uit een sprookjeswereld lijken te zijn ontsnapt. Het magische gevoel dat contact met de natuur kan oproepen, is niet te missen.

Haar ‘magnus opus’ is The Miracle Garden, een bloementuin die ze in 2017 aanlegde in het Amsterdamse Erasmuspark. De bloemen die ze zaaide in de 800 vierkante meter grote tuin koos ze uit op ‘fotogeniciteit’. De plaatjes die ze er schoot (en vervolgens hier en daar digitaal bewerkte) zijn te bewonderen op haar Instagram-account The Studio Garden.

Wie liever analoog contact maakt met de natuur, kan zelf een kijkje nemen in het Erasmuspark, want The Miracle Garden is gewoon (en gratis) toegankelijk voor publiek.

herman de vries, ‘108 libbre di rosa damascena’, tijdens de 56e Biënnale van Venetië, Nederlands Paviljoen, 2015

herman de vries

Iets verder weg, in het Duitse Eschenau, kun je tijdens een wandeling zomaar de Nederlandse herman die vries (1931) ー die zijn naam zonder hoofdletters schrijft om hiërarchie uit de weg te gaan ー tegenkomen. Een kleine trigger warning: de vries schuimt de aarde het liefst af in zijn nakie. Tussen de heide en de varens is hij onder andere op zoek naar pollen gras en planten die een bijzondere werking hebben.

Natuur en kunst komen niet zozeer ‘samen’ in het werk van de Nederlandse herman de vries (1931). Ze zijn één. de vries wil ons de natuur laten zien in al haar schoonheid, diversiteit en kracht. Bijna als een onderzoeker presenteert hij pollen gras of planten die een bijzondere werking hebben. Hij perst de planten tussen papier, laat ze drogen en lijst ze in, tegen een simpele witte achtergrond. Ook houdt hij bij hoeveel bladeren een appelboom laat vallen gedurende een aantal uren door er grote vellen papier onder te leggen. De gevallen bladeren plakt hij vast aan de vellen, precies zoals ze zijn neergedwarreld. Het eerste werk, waarbij het grote vel een uur onder de appelboom lag bevat enkele blaadjes, de tweede (twee uur onder de boom) en derde (drie uur onder de boom) oplopend steeds meer bladeren. Elk kunstwerk is de belichaming van een fase uit het leven van een boom. We staan er niet vaak bij stil, of misschien niet vaak genoeg, hoe ingenieus de natuur in elkaar zit; hoe alle processen een doel kennen, een schakel in een keten zijn. De planten worden niet alleen gevormd door hun eigen groeicyclus, ook insecten en weersomstandigheden laten hun sporen na. Geen enkele boom, plant of blad is hierdoor hetzelfde. Een grote verzameling van diversiteit.

Een van zijn bekendste serie bestaat uit Aarduitwrijvingen, die hij maakt door aarde met drie vingers (wijs-, middel-, en ringvinger) over een vel uit te wrijven. Hiervoor verzamelt hij aarde van over de hele wereld; soms sturen vrienden, kennissen en fans hem zakjes aarde toe. De variëteit aan kleuren is overweldigend en doet ons beseffen dat we als mens nietig zijn in die wonderlijke wereld van de natuur. Een klein onderdeeltje in het grotere proces.

Agnes Denes, ‘Wheatfield — A Confrontation’, 1982, Credit Agnes Denes and Leslie Tonkonow Artworks + Projects; John McGrall

Agnes Denes

Soms is het echter beter als de mens de natuur gewoon met rust laat. De Hongaars-Amerikaanse kunstenaar Agnes Denes (1931) waarschuwt al sinds de jaren 60 voor de schade die wij mensen toebrengen aan het klimaat. Ze is het meest bekend om haar gigantische installatie Wheatfield – A Confrontation uit 1982. In het hart van Manhattan, recht voor het financiële district en de Twin Towers, maakte ze een stortplaats van ruim 8000 vierkante meter vrij. Het stuk land was destijds in vastgoedtermen ruim 4,5 miljard waard. Maar Denes was niet van plan om hier een slaatje uit te slaan.

Ze ruimde het braakliggende terrein op, bedekte het met grond en legde handmatig een tarweveld aan. Gedurende vier maanden bewerkte Denes haar veld, waarna ze bijna 500 kilo gezonde tarwe oogstte. Het kunstwerk was een directe aanklacht tegen de bankiers op Wall Street en de enorme invloed van globale handel op onze natuurlijke grondstoffen en de beschikbare ruimte op onze aardbol. Haar oproep is duidelijk: in een wereld die lijdt onder hongersnood en afbraak van het milieu, moeten we onze prioriteiten drastisch herzien. Een boodschap waar 40 jaar later nog steeds geen gehoor aan is gegeven.

Ana Mendieta

Waar Denes met haar kunstwerk een politieke oproep deed, zocht de Cubaanse Ana Mendieta (1948-1985) in de natuur naar een persoonlijke verbinding met de aarde en eeuwenoude rituelen. In haar ‘Earth Body Art’ (een mix van land art, conceptuele kunst, performance en body art) greep ze terug op de tradities en cultuur van de inheemse Cubaanse bevolking, de Taíno en Santería. Zij beschouwden de aarde als godin, de oermoeder.

In haar Earth Body Art lijkt Mendieta te versmelten met de aarde. Mendieta zei zelf over deze serie: ‘Mijn Earth Body werken zijn niet de laatste fase van een ritueel, maar een manier en een middel om mijn emotionele band met de natuur te bevestigen en religie en cultuur te conceptualiseren.’ Voor haar serie Silueta, maakte ze afdrukken, inkepingen of reliëfs met haar lichaam in de grond. Soms groeiden er bloemen uit haar silhouet, zoals in het werk Imágen de Yágul uit 1973. Vaak hadden deze werken nog een ander component: de elementen (water, vuur, aarde en lucht). Haar lichaamsafdrukken in de grond worden langzaam overgenomen door het water of verbrand door vuur, om weer weg te vagen.

Henri Rousseau,’Le Rêve’, 1910, collectie van Museum of Modern Art, New York

Henri Rousseau

Zo’n honderd jaar eerder voelde ook de Franse Henri Rousseau (1844-1910) zich sterk verbonden met de natuur. Hij schilderde niets liever dan de jungle. En toch had hij er nooit een voet in gezet. Sterker nog, hij was nooit in het buitenland geweest. Rousseau, een autodidact in de schilderkunst, werkte overdag bij de douane, wat hem ook in kunstkringen de bijnaam ‘Le Douanier’ had opgeleverd. Anders dan zijn tijdgenoten schilderde hij geen realistische beelden van het dagelijkse leven in zijn tijd, zoals de werkende bevolking, het platteland of de heersende armoede. In zijn kunstwerken ontsnapte hij. Naar een plek ver weg, waar weelderige planten zo hoog groeien als huizen, gevaarlijke dieren op de loer liggen en aapjes van boom naar boom slingeren. Alles uitgewerkt in de meest fantastische kleuren die de jungle rijk is.

Zijn stijl werd getypeerd als een “vastberaden naïviteit”. De flora en fauna zijn soms met krachtige en simpele lijnen vastgelegd, maar ze vatten de essentie. Zijn inspiratie haalde hij uit boeken, prenten en botanische tuinen. Met deze database van dieren en planten stelde Le Douanier de meest fantasierijke combinaties samen. Toen iemand hem ooit naar de betekenis van een naakte vrouw in het schilderij The Dream vroeg zei hij: “Deze vrouw die op de bank slaapt, droomt dat ze naar het bos is getransporteerd, terwijl ze luistert naar de geluiden van het instrument van de tovenaar.” Een droom van een kunstwerk.