Elke familie heeft een verhaal

Waarom zijn sommige families bestand tegen tegenslag, terwijl andere uit elkaar vallen? Waarom worden we zo vaak gek van onze familie? En hoe kunnen kleine veranderingen onze relaties sterk verbeteren? Op 30 mei is psychotherapeute Julia Samuel bij ons te gast voor een event waarin ze je helpt je familieverhaal beter te begrijpen. Haar nieuwste boek ‘Elke familie heeft een verhaal’ is geïnspireerd op de therapiesessies die ze had met een grote verscheidenheid aan families. Naast de verhalen geeft Julia in haar boek ook twaalf toetsstenen mee voor een goed functionerend gezin. In deze voorpublicatie lees je de eerste drie.

Door Julia Samuel

Ik ben het hartgrondig oneens met Tolstoj: ‘Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is op zijn eigen manier ongelukkig.’ Gezinnen en families bewegen zich in het brede spectrum tussen geluk en ongeluk en hoe ze dat doen hangt af van veel factoren. Het is onmogelijk om altijd gelukkig te zijn. Goed functionerende gezinnen zijn schuivende systemen die zich positiever en effectiever aan individuele gevoelens en externe gebeurtenissen aanpassen dan slecht functionerende gezinnen. Maar hoe bereik je dat? Daar bestaan geen regels voor, omdat elk gezin anders is.

Het leek me nuttig een matrix samen te stellen met toets stenen waar je op kunt terugvallen als je je zorgen maakt over het welzijn van je gezin of familie. Iedereen zal deze twaalf punten subjectief interpreteren en dat is ook de bedoeling. De toetsstenen zijn een samenhangend geheel, ze vormen en beïnvloeden elkaar, net zoals dat in relaties gebeurt. Misschien is het goed om eerst te overdenken hoe de verschillende aspecten op elkaar inwerken en daarna te kijken welke impact ze op jou en je familie hebben.

Houd wel in gedachten dat het toetsstenen zijn, geen regels. Ga er flexibel mee om en oordeel niet te hard over jezelf. Het zijn punten die ik persoonlijk belangrijk vind, maar je kunt er gerust een paar schrappen en die vervangen door je eigen punten. Zo kom je tot een reeks criteria die op jouw situatie van toepassing zijn.

Focus altijd op stapsgewijze verandering, dat werkt beter dan proberen het roer in één keer volledig om te gooien.

Tot slot is het belangrijk te bedenken dat families niet in een vacuüm opereren. Wat je denkt en doet wordt door een complexe set factoren beïnvloed, zoals je financiële, culturele en etnische situatie, identiteit, fysieke en mentale gezondheid, transgenerationele geschiedenis en verwachtingen voor de toekomst.

1. Heb compassie met jezelf  

Zelfcompassie is essentieel. In onze eigen kring, bij de men sen van wie we het meest houden, zijn we het kwetsbaarst en ervaren we de meeste pijn. Als we fouten maken – en dat doen we, dat is onvermijdelijk – kan dat leiden tot keiharde zelf kritiek. Bedenk dat we in geen van onze rollen – ouder, partner, kind, broer of zus – perfect kunnen zijn. ‘Goed genoeg’ is echt goed genoeg. Vergeef jezelf een slechte dag.

Probeer net zoveel compassie met jezelf te hebben als met je geliefden. Daarmee geef je het goede voorbeeld en ben je bovendien beter in staat om na gemaakte fouten de draad weer op te pakken, met een open hart. Alleen door open te zijn, te laten zien wie je werkelijk bent, kun je veilige, warme relaties opbouwen.

Zelfcompassie stelt je in staat om de verantwoordelijkheid te nemen voor je aandeel in een conflict, niet – zoals vaak ten onrechte wordt gedacht – om jezelf vrij te pleiten.

2. Communiceer open en effectief  

De rode draad door deze reeks toetsstenen is verbondenheid en die komt het sterkst tot uiting in de onderlinge communicatie. We communiceren onze liefde niet alleen verbaal maar ook nonverbaal. Diepgevoelde verbondenheid en erkenning vertellen ons dat we goed genoeg zijn, dat we ertoe doen, en dat is een basisbehoefte van de mens. Het helpt om te bedenken dat verbondenheid geen vaststaand iets is maar een continuüm: soms voelen we ons sterk ver bonden, soms wat minder.

Bij open communicatie is luisteren net zo belangrijk als praten en is er ruimte voor alle gevoelens, ideeën, inzichten en meningen, maar niet voor taboes, verborgen agenda’s of regels over wat wel en niet besproken mag worden.

In een goed functionerend gezin mag je praten over wat je dwarszit of verdrietig maakt. Het is belangrijk dat kinderen weten dat ze altijd bij hun ouders terecht kunnen, dat ze hun problemen niet alleen hoeven op te lossen.

Als de kinderen nog klein zijn is de communicatie vaak directief (de ouders zeggen wat het kind moet doen en wanneer), maar ook in dat geval werken logisch redeneren en meedenken het best (zie punt 7). Volwassenen hebben andere hersenen en kunnen hun kind helpen.

Communicatie gaat ook over de toon in je stem, de blik in je ogen, aandacht en empathie. Zwijgen kan een ander de ruimte geven om te spreken, maar ook als manipulatief instrument worden ingezet. We proberen iemands lichaamstaal te lezen, maar het staat niet vast dat we die ook goed interpreteren. Daarom is het beter en duidelijker om je ge dachten en gevoelens – met tact en gevoel – onder woorden te brengen.

Als je samen wilt achterhalen wat er aan de hand is kun je open vragen stellen, maar ook hypothetische vragen in de trant van ‘Wat zou je doen als…’ Het antwoord kan onuitgesproken hoop, angsten of aspiraties onthullen. Ook vragen waarvoor iemand zich in een ander moet verplaatsen – zoals ‘Wat denk je dat opa daarvan zou vinden?’ – kunnen veel inzicht geven.

Eerlijke feedback haalt de ruis uit relaties en voorkomt ressentimenten. De beste manier om je kind, ouder, partner, broer of zus feedback te geven is je eigen gevoel als uitgangspunt te nemen. Begin met ‘Toen je…’ en beschrijf dan het gedrag of de gewoonte waarover je wilt praten, gevolgd door je gevoelens daarover. Zo kun je communiceren zonder aannames te doen of de ander te veroordelen, maar blijf je bij wat je zelf voelde en waarom. Dat is minder moeilijk om te horen, de ander zal zich minder snel aangevallen voelen en daarom ook minder snel in de verdediging schieten.

Wanneer je als gezin in staat bent om al communicerend te reflecteren, kun je grote onderwerpen, problemen en bronnen van vreugde bespreken, belangrijke beslissingen nemen, onderhandelen en hoogtepunten vieren.

3. Leer productief ruzie te maken  

Eerlijke gesprekken, waarin alles mag worden uitgesproken, kunnen tot conflicten leiden of zelfs tot een breuk.

Meningsverschillen zijn onvermijdelijk, maar als we de kracht ontwikkelen om goed met verschillen en misverstanden om te gaan, kunnen we veel over onszelf en de ander leren.

Je kunt ‘goed’ of ‘verkeerd’ ruziemaken. Het is belangrijk om niet te gaan schelden of denigrerende opmerkingen te maken, maar moeilijke gevoelens als vijandigheid, woede en jaloezie moeten wel uitgesproken kunnen worden: als ze ondergronds gaan kunnen daar veel grotere emotionele of zelfs fysieke problemen uit voortkomen. Doe het licht aan in je kamer vol moeilijke gevoelens. Als je alleen positieve emoties toelaat, halen negatieve emoties je vroeg of laat vanzelf in; als je de negatieve toelaat, komt er ook veel positiefs op je pad. Niet dat dit gemakkelijk is, verre van dat. Het klinkt misschien tegenstrijdig, maar het is mogelijk sterke gevoelens uit te spreken zonder de ander te demoniseren of te beledigen.

Als het stof van de ruzie is neergedaald en je er een goed gesprek over kunt hebben, kom je nader tot elkaar en leer je elkaar op een andere manier kennen, wat het vertrouwen versterkt. Maar voer dat gesprek pas als je er klaar voor bent. Het levert niets op als je nog vol woede of wrok zit.

Maak er een gewoonte van om na een ruzie tijd te nemen voor een moment van verzoening en herstel – en durf sorry te zeggen. Houd rekening met de mogelijkheid dat jullie het oneens blijven en dat moet ook kunnen.

Werkelijke verzoening betekent dat onthulde waarheden niet tegen de ander gebruikt zullen worden en dat de betrokkenen die verzoening ook volledig integreren, zodat het meningsverschil niet in een volgend conflict opnieuw de kop opsteekt. Denk aan die vreselijke familiepatronen waarin oeroude ruzies telkens weer van stal worden gehaald, in de vorm van beschuldigingen: ‘Toen jij…’

Ga samen op zoek naar geruststelling en troost, zodat je je na alle emoties rondom een ruzie weer veilig kunt voelen. De psycholoog Dan Siegel vat dit samen in het acroniem pEaCE: Presence, Engagement, Affection, Calm and Empathy (Aanwezigheid, Betrokkenheid, Affectie, Kalmte en Empathie).