Filosofische meditatie

Hoe vind je meer rust in je hoofd? Een bekende oplossing is te leren je gedachten uit te schakelen door te mediteren. Maar een tweede manier is minstens zo behulpzaam: systematisch je gedachten onderzoeken, ontwarren en verwerken. Met de onderstaande filosofische meditatie helpen we je op weg.

Het is vaak onrustig in ons hoofd. En een van de meest gangbare manieren waarop we hier tegenwoordig mee omgaan, is door te mediteren. Via meditatie proberen we onze gedachten uit te schakelen, onze geest leeg te maken en ons te concentreren op een paar dingen zoals het geritsel van bladeren, de stroom van water of onze eigen adem. Bij The School of Life willen we een alternatief, of liever gezegd een aanvullend, idee introduceren. We hebben een techniek bedacht die niet gebaseerd is op het Oosterse denken, maar op ideeën die voortkomen uit de Westerse filosofische traditie. We noemen het ‘filosofische meditatie’.

Het uitgangspunt van deze filosofische meditatie is dat veel van de onrust in ons hoofd, voortkomt uit gedachten die nog niet zijn ontward, onderzocht of op de juiste manier verwerkt. En omdat het leven zo snel gaat, verzamelen we dagelijks veel van dit soort ongedachte gedachten. Slapeloosheid is bijvoorbeeld vaak de wraak van gedachten die we gedurende de dag niet hebben gehad. Mistige, onscherpe gedachten genereren veel angstige energie of zorgen voor een ongedefinieerde somberheid. Ook kunnen we als we te lang het contact met onze gedachten zijn verloren, snel geïrriteerd of plotseling boos worden. Filosofische meditatie is ontworpen om hierbij te helpen. Het is een hulpmiddel voor het systematisch opruimen van onze geest, door een plaats te geven aan de gevoelens en ideeën die we doorgaans negeren.

Het eerste wat je moet doen is er wat tijd voor vrij maken. Idealiter zo’n twintig minuten om de paar dagen. Dan ga je vroeg in de ochtend of laat in de avond rustig zitten met een notitieboekje en onderzoek je de volgende drie vragen:

• Waar maak ik me momenteel zorgen over?
• Waardoor ben ik van streek?
• Waar ben ik momenteel enthousiast over?

Zorgen

Het leven is over het algemeen een veel alarmerender gebeuren dan we onszelf toestaan te accepteren. We moeten voortdurend onze integriteit bewaken en vooruit blijven gaan in een wereld die onzeker is, vol valkuilen en grillen zit en onderhevig is aan de krachten van entropie. Wij zijn permanente gijzelaars van de willekeur van het lot. Geen wonder dat we kleine en grote angsten vergaren. Elke minuut waarop we wakker zijn, scant een schichtig radertje in een deel van onze geest de enorme, deels mistige horizon en signaleert het nieuwe bronnen van onzekerheid en risico’s: Hoe zal die afspraak gaan? Wanneer moeten we vertrekken? Wat is er met de brieven gebeurd? Waar zullen we over vijf jaar zijn? Waar is de dichtstbijzijnde badkamer als we die nodig hebben? De toekomst is altijd existentieel onzeker en we zijn nooit meer dan een stukje mazzel verwijderd van een beroerte, schandaal of onze ondergang.

We moeten dus – tijdens onze filosofische meditatie – al onze angsten de kans geven om begrepen te worden, want driekwart van onze onrust komt niet van dingen die daadwerkelijk zorgwekkend zijn, maar komt doordat we onze zorgen niet de tijd hebben gegeven die ze nodig hebben om begrepen en dus onschadelijk gemaakt te worden. Alleen door naar ze te luisteren kunnen we onze angsten minder intens maken. Als we onze eigen gedachtestroom zouden vastleggen op de momenten dat we onrustig zijn, zou het resultaat chaotische en verwarrend zijn: “…. het is weer net zoals met de koekjes waarom waarom God die deal met Seoul ze kunnen het niet, moet ik het nu in de badkamer doen, ik kan het niet half elf ‘s ochtends met Lucas waarom zou ik deze domme factuur maken waarom ik mijn schuld de takken van de boom kon niet slapen ….’ Maar deze snel bewegende stroom kan geleidelijk aan getemd worden en veranderen in iets dat veel minder angstaanjagend is.

Onze algemene nervositeit neemt af wanneer we onze angsten systematisch onderzoeken. Het helpt hierbij om ons voor te stellen wat er zou kunnen gebeuren als onze vage, catastrofale voorgevoelens werkelijkheid worden: wat zou er met ons gebeuren als alles waar we ons zorgen over maken, ook gebeurt? Wat zijn de echte gevaren? Hoe kunnen we nog steeds doorgaan, zelfs als alles uit elkaar valt? Spelen met de gedachte aan de meest extreme consequentie van een zorg die we hebben, kan de beste manier zijn om een halt te brengen aan het gezeur van deze zorg. We moeten, een voor een, onze ergste zorgen onder ogen zien om erachter te komen dat het voor het grootste deel best wel te overleven is.

In het begin, wanneer we moeten opschrijven waar we ons zorgen over maken, heeft onze geest de neiging om onduidelijk te zijn. Het kan geen volledig verslag van zichzelf geven. Maar wat het wel kan doen is hints geven die je als waarnemer misschien niet gelijk begrijpt maar wel vast kan pakken en op papier kan zetten. Het kan een woord of een beeld zijn, een plaats of de naam van een persoon. Het is misschien voor niemand anders te begrijpen. Filosofische meditatie is een proces dat op het opruimen van een grote rommelige kast lijkt: we moeten alles eruit halen, zonder dat we weten wat het is, en het eerst op ons bed opstapelen, voordat we het uit gaan zoeken. Misschien schrijven we op: Kathryn thuis, 12-30, waarom? Weer Albert. Seoul Mina’. Het zou voor ieder ander onzin zijn, maar we kunnen deze fragmenten geleidelijk aan door een zeef van verdere vragen laten gaan. We kunnen met elke zorg tijd doorbrengen, gaan zitten en het de kans geven om met ons in gesprek te gaan.

Oefening: Je zorgen interpreteren

• Schrijf op waar je je zorgen over maakt – schrijf minstens acht dingen op.
• Wat je opschrijft mag uit een of een paar woorden bestaan.
• Het is niet erg als sommige van de zorgen er ongelooflijk onbelangrijk of juist veel te groot uitzien. De geest heeft de neiging om ons een bijna komische mix van deze twee extremen te geven.

Als je het moeilijk vindt, zoek dan naar dingen waarover je zorgen maakt met betrekking tot de volgende categorieën:

• Werk
• Relaties
• Kinderen/ouders
• Gezondheid
• Geld

Dingen die ik moet doen

Alleen het maken van deze lijst kan al een gek soort ontlading geven. Het ‘uitpakken’ van de zorg kan vervolgens een grote opluchting zijn. Er zijn twee verschillende manieren waarop we een zorg kunnen uitpakken.

1. Praktisch uitpakken: denk na over de praktische uitdagingen. Stel jezelf de volgende vragen:

• Welke stappen moet je zetten?
• Wat moeten anderen doen?
• Wat moet er gebeuren en wanneer?

Het is heel nuttig om een rustig en sympathiek deel van jezelf (of een vriend) te laten meeluisteren over de gedetailleerde beschrijving van wat er gedaan moet worden. Het is daarna niet langer alleen maar een angst. Het is een reeks stappen die je kan zetten. Ze zijn misschien niet allemaal gemakkelijk – maar je bent in ieder geval duidelijker over wat ze zijn.

2. Emotioneel uitpakken: denk na over de emotionele uitdaging of twijfel. Beschrijf het gevoel meer in detail. Waarop wijst het volgens jou? Hoe zou je het uitleggen aan een attente vriend? Het doel is hier niet om alle zorgen op te lossen, maar om ze te leren kennen en de opluchting die hieruit voortkomt te ervaren.

Van streek zijn

We zijn klaar om ons te wenden tot de tweede leidende vraag achter de filosofische meditatie: Waardoor ben ik op dit moment van streek?

Het kan vreemd klinken, want meestal hebben we niet het gevoel dat we ergens van streek van zijn. Maar de bewering hier is dat we bijna altijd van streek zullen zijn over iets, om de simpele reden dat we veel kwetsbaarder zijn dan we denken en dat het leven ons voortdurend in de vuurlinie van pijltjes plaatst die door mensen om ons heen worden afgevuurd. Zonder betekenis voor ons, kunnen onze partners voortdurend kleine pijlen op ons schieten: ze vroegen niet hoe de dag verliep, ze zijn vergeten dat we in een vergadering zouden zitten, ze hebben de handdoeken op een hoopje op de vloer achtergelaten…. Het klinkt absurd, maar het is van zulke kleine vernederingen en kleinigheden dat er uiteindelijk grote blokken van wrok ontstaan die er bijvoorbeeld voor kunnen zorgen dat we niet meer in staat zijn om lief te hebben of om aangeraakt te worden. Te veel van het sociale bestaan vereist een te grote mate van stoïcisme van ons. Dit leidt ons ertoe om te proberen onze pijn niet te voelen of op te merken. Maar uiteindelijk kan dit onopgemerkte leed ons in een depressie doen belanden.

We hebben dus soms een moment nodig om ons te herinneren hoe gevoelig we allemaal zijn. Elke dag ervaren we kleinere en minder ernstige gevallen van vernedering en spijt. Misschien was het een gezicht dat we kortstondig in de rij op de luchthaven zagen, dat vriendelijk en begripvol leek en enkele tedere, vitale dingen opriep die in onze huidige relatie ontbreken. Misschien was het een subtiel onaardig bericht dat we van een vriendin ontvingen, waarin we een bittere rivaliteit voelden. Of misschien voelden we bij het zien van een zonnig landschap vanuit een raam spijt over hoe beperkt en routineus ons leven is geworden.

Tijdens onze introspectieve momenten kunnen we onze gebruikelijke en gevaarlijke dapperheid van ons afgooien – en ons verdriet een natuurlijke, gepaste vorm laten aannemen. We kunnen lang stilstaan bij de pijnlijke e-mail. We kunnen ruimte geven aan onze nostalgie. Er is misschien niet direct een oplossing voor veel van ons leed, maar het helpt onmetelijk om de contouren ervan te kennen.

Wanneer we ons verdriet analyseren, kan het ons helpen om ons voor te stellen dat we het erover hebben met een uiterst vriendelijke en geduldige figuur, iemand die ons de kans geeft om het in detail te beschrijven. Iemand bij wie er geen druk is om ons te haasten, volwassen of dapper te gedragen en iemand die ons in staat stelt om zonder angst toe te geven aan de kleinschaligheid van veel van de dingen die ons enorm overstuur maken.

In het begin van de 19e eeuw schreef de Duitse dichter Heinrich Heine een gedicht met de titel Lorelei, dat opent met een openhartige bekentenis:

Ich weiß nicht, was soll es bedeuten,
Daß ich zo traurig bin;

Ik weet niet wat het betekent
Dat ik zo verdrietig ben in mijn hart.

Het uitgangspunt hier is dat er altijd een aantal zeer goede redenen zijn waarom we verdrietig zijn, het is gewoon dat we onszelf niet hebben toegestaan om ze te voelen – omdat we werken onder oneerlijke veronderstellingen over wanneer het goed en normaal is om verdrietig te zijn.

Oefening: Waar ben je van streek door?
Zo snel als je kunt – en te letten op hoe onbeduidend, onredelijk of pretentieus het misschien klinkt – maak een lijst van zaken waar je recent over van streek bent geweest. Hoe meer je opschrijft, hoe beter. Op welke manier hebben anderen jou pijn gedaan? Waar ben je verdrietig, boos, nostalgisch over en geraakt of verwond door?

Sta jezelf in de veilige context van deze oefening toe om bijvoorbeeld woedend te zijn op je partner omdat hij/zij zijn tanden te onbezorgd of te zelfvoldaan poetst; de spelers in de wereldpolitiek; je baas die ‘jaja..’ zegt; de hotelreceptioniste die leek te doen alsof het niet helemaal goed met je gaat; of je moeder die commentaar gaf op je smaak in schoenen. Dit zijn slechts startpunten en elk startpunt is geldig.

Kijk vervolgens naar je lijst. Kies twee items die je regelmatig bezighouden – opnieuw zonder rekening te houden met hoe redelijk de irritatie is. Wat is het aan deze dingen dat je stoort? Ga zo gedetailleerd mogelijk te werk. Stel je voor dat je je hart lucht aan een zeer sympathieke en geduldige vriend.

Vraag jezelf nu af: Als dit een vriend was overkomen, welke adviezen zou je hem of haar dan geven?

Nogmaals, we proberen deze problemen nog niet op te lossen. De reden dat we dit doen is om in de eerste plaats duidelijk te krijgen wat ons eigenlijk verontrust. We proberen van vaagheid naar inzicht te gaan.

Enthousiasme

Er is nog een derde vraag die we binnen de filosofische meditatie in overweging moeten nemen: Wat streven we op dit moment na?

Onze geest is ook geneigd verstopt te raken door niet-onderzochte bronnen van opwinding die, als ze eenmaal ontcijferd zijn, de weg kunnen wijzen naar belangrijke veranderingen die we in ons leven kunnen aanbrengen. Een opwinding is een merkwaardig soort wegwijzer naar nieuwe richtingen die we zouden kunnen inslaan, meestal in ons werk of persoonlijk leven. We kunnen het ervaren als we een artikel in de krant lezen over een nieuw soort bedrijf of horen over de plannen van een collega om naar een andere stad te verhuizen – maar vaak pauzeren we niet om de opwinding verder te analyseren en zo kansen voor ontwikkeling te missen.

In een gedicht uit 1908 beschrijft de Duitse dichter Rilke een oud beeld van de Griekse god Apollo. Het standbeeld was door de eeuwen heen in de grond geslagen (de armen waren van de schouders afgeslagen), maar men kon nog steeds de intelligentie en waardigheid voelen van de cultuur die het had voortgebracht – en Rilke was in vervoering gebracht. En toen hij nadacht over zijn reactie, voelde hij dat het beeld hem een boodschap gaf, die in de laatste dramatische regel van het korte gedicht wordt aangekondigd:

Du musst dein Leben ändern

Je moet je leven veranderen

Rilke wist dat hij zich onder de heerschappij van de Duitse romantiek had laten vallen en een al te verwarrende, dichte manier van denken en zich uiten. Het Griekse beeld wees in een andere richting, dichter bij de intellectuele waarden van het oude Griekenland. Door zijn opwinding te ontcijferen, zag hij een alternatieve manier van kunstenaar zijn.

We hebben allemaal impulsen in de richting van groei en ontwikkeling en kunnen, als we alert zijn, iets betere versies van onszelf waarnemen dankzij de boodschappen die we in verwarde vorm ontvangen via onze impulsen van opwinding en interesse. De taak van introspectie is om ons te helpen ons af te vragen: als deze aantrekkelijke ervaring (het zou een uitzicht, een boek, een plaats, een biografie kunnen zijn) zou kunnen praten, wat zou het me dan willen vertellen? Wie nodigt me uit om te zijn? Als andere delen van mijn leven meer als dit waren, hoe zou het dan kunnen gaan? Alles wat ons prikkelt, onze nieuwsgierigheid wekt of een bepaald plezier oplevert, verstrekt ons gegevens – in een licht onleesbare vorm – over iets belangrijks dat ontbreekt of in ons leven te weinig aanwezig is.

Oefening: Het interpreteren van je enthousiasme

Maak snel een opsomming van een aantal dingen die onlangs je aandacht hebben getrokken en je interesse hebben gewekt. Een woordje of een korte zin is voldoende voor nu.

Je lijst kan (maar hoeft niet te) bevatten:

• Momenten van jaloezie (wanneer je dacht dat iemand anders iets had wat je ook zelf zou willen hebben)
• Dagdromen: ideeën over hoe het leven er idealiter uit zou zien,
• Hoe leuk iemand of iets was
• Hoe afgunstig en toch enthousiast iemand je je laat voelen

Dit zijn slechts een paar hints. Het is jouw lijst.

Selecteer twee items die je het meest bezighouden. En haal ze door een zeef van verdere vragen:

Hoe zou je je opwinding aan een sympathieke en geïnteresseerde vriend beschrijven?

• Als op een realistische manier je leven op bepaalde vlakken zou kunnen veranderen: hoe zou het zijn om je leven in het licht hiervan te veranderen?
• Geeft het je een hint over iets wat mist in je leven?
• Als dit ding zou kunnen praten, wat zou het je dan kunnen vertellen?
• Als dit ding zou kunnen proberen je leven te veranderen, welke veranderingen zou het je dan aanraden?
• Als andere delen van je leven hier meer op zouden lijken, hoe zouden ze er dan uitzien?

Filosofische Meditatie lost geen problemen op magische wijze op, maar het helpt ons door het creëren van een gelegenheid om onze gedachten te identificeren en een beetje meer op orde te krijgen. Angsten, wrok en hoop worden makkelijker te benoemen – we worden minder bang voor de inhoud van onze eigen geest, we worden rustiger, minder boos en duidelijker over onze richting in het leven. We beginnen onszelf hierdoor een beetje beter te leren kennen.

Dit is een vertaling uit The Book of Life, het brein en de bibliotheek van The School of Life.