Waarom Socrates een hekel had aan democratie

Dit is een vertaald artikel vanuit The School of Life London Articles

We hebben over het algemeen een hoge pet op van democratie. En, als afgeleide hiervan, ook van het oude Athene, de bakermat van de democratie. Het Parthenon staat zelfs symbool voor democratische waarden. Vele politieke leiders van democratieën gaan dan ook graag op de foto met de ruïnes.

Daarom is het zo frappant dat een van de grote verdiensten van het oude Griekenland, de filosofie, zeer wantrouwig stond tegenover haar andere verdienste, de democratie.

In de dialogen van Plato wordt de grondlegger van de Griekse filosofie, Socrates, neergezet als erg pessimistisch over de democratie. In Boek VI van De Staat doet Plato verslag van een gesprek tussen Socrates en Adeimantus, waarin Socrates de maatschappij met een schip vergelijkt om de gebreken van democratie te laten zien. “Als je een zeereis onderneemt,” vraagt Socrates aan Adeimantus, “wie wil je dan dat besluit wie de baas is van het vaartuig? Zomaar iemand of mensen die onderwezen zijn in de regels en vereisten van het varen?” “De laatste natuurlijk,” zegt Adeimantus. “Dus waarom,” reageert Socrates, “blijven we denken dat een willekeurig oud persoon geschikt is om te bepalen wie een land regeert?”

Het punt van Socrates is dat het stemmen in een verkiezing een vaardigheid is, geen willekeurige intuïtie. En zoals elke vaardigheid, dient deze systematisch onderwezen te worden aan mensen. Burgers laten stemmen zonder geschikt onderwijs is net zo onverantwoordelijk als hen de baas laten zijn van een trireem [een oorlogsschip uit de oudheid] op weg naar Samos in een storm.

Socrates zou zelf de dwaasheid van kiezers ondervinden in een catastrofale gebeurtenis. In 399 v.Chr. werd er een rechtszaak aangespannen tegen de filosoof op basis van valse beschuldigingen over het corrumperen van de Atheense jeugd. Een jury van 500 Atheners werden uitgenodigd om de zaak te beoordelen en de filosoof werd met een kleine meerderheid schuldig bevonden. Hij werd ter dood gebracht door middel van het drinken van de gifbeker, een proces dat voor nadenkende mensen net zo tragisch is als de veroordeling van Jezus voor Christenen is geweest.

Het is belangrijk om te noemen dat Socrates geen elitair was in de klassieke zin van het woord. Hij geloofde er niet in dat slechts een enkeling ooit in aanmerking komt om te stemmen. Hij drong er echter wel op aan dat alleen diegenen die diep en rationeel over zaken hebben nagedacht in de buurt van een verkiezing mogen komen.

We zijn dit onderscheid tussen een intellectuele democratie en een geboorterecht democratie vergeten. We hebben aan iedereen een stem gegeven, zonder dit te verbinden aan wijsheid. Socrates wist precies waar dat naar zou leiden, een systeem waar de Grieken boven alles voor vreesden: een demagogie.

dēmos ‘het volk’ + agōgos ‘leider’

Het oude Athene had pijnlijke ervaringen met demagogen. Zo was er bijvoorbeeld de louche figuur Alcibiades, een rijke, charismatische, welvarende man met gladde praatjes die de fundamentele vrijheden uitholde en medeverantwoordelijk was voor de desastreuze militaire acties van Athene in Sicilië. Socrates begreep hoe gemakkelijk mensen die verkozen wilden worden misbruik konden maken van het verlangen naar eenvoudige antwoorden. Hij vroeg ons een verkiezingsdebat voor te stellen tussen twee kandidaten, de één was een dokter en de ander was een eigenaar van een snoepwinkel. De snoepwinkel eigenaar zou dit over zijn tegenstander zeggen:

Kijk, deze persoon hier heeft jullie veel kwaad gedaan. Hij doet jullie pijn, geeft jullie bittere brouwsels en zegt dat jullie niet mogen eten en drinken wat jullie willen. Hij zal jullie nooit een feestmaal voorschotelen bestaande uit veel en gevarieerde lekkere dingen zoals ik dat zal doen.

Socrates vraagt ons de reactie van het publiek te beschouwen:

Denk je dat de dokter effectief kan reageren? De waarheid: ‘Ik zorg voor narigheid en ga in tegen jullie wensen om jullie te helpen,’ zou voor grote opschudding zorgen onder de kiezers, denk je niet?

We zijn de opvallende waarschuwingen van Socrates tegen de democratie vergeten. Bij voorkeur zien we de democratie als een ondubbelzinnig goed, in plaats van een proces dat maar zo effectief is als het onderwijssysteem eromheen. Het resultaat is dat we vele verkozen snoepwinkel eigenaren hebben en slechts enkele dokters.